In het volgepropte opkamertje van Jans Brands in het Museum Collectie Brands liet gids Roelof ons een gewichtje zien.
“Weten jullie wat dit is? ”
Ja, een gewichtje.
“Maar wat is hier zo bijzonder aan?”
Dat ging hij ons vast vertellen.
Het was een Gronings pond en het was één van de waardevolle objecten uit de collectie van Jans.
Het was een gewicht dat vóór 1800 gebruikt werd in de gebieden rondom Groningen om dingen af te wegen.
Tot in de late 18e eeuw gebruikte iedere stad zijn eigen maat-eenheden; die ongelijkheid werkte natuurlijk fraude en oplichting in de hand.
Dat veranderde toen Napoleon aan de macht kwam in Frankrijk en in 1790 ook ons land veroverde.
Hij vond al die verschillende maten en gewichten maar een ratjetoe en gaf een aantal natuurkundigen de opdracht om een uniform stelsel voor gewichten en maten te maken; zij ontworpen de liters, meters en grammen.
Slim bedacht, zou je zeggen.
Als iedereen ter wereld dezelfde eenheden gebruikt om mee te meten, wegen en rekenen, dan zou de handel een stuk gemakkelijker worden.
Ook zou het positief zijn voor de wetenschap.
Maar zo dachten de meeste burgers rond 1800 er niet over.
Het invoeren van die uniforme meters, grammen en liters had heel wat voeten in de aarde en er moesten verboden en wetten worden uitgevaardigd om mensen van de oude maten af te krijgen.
De ‘gewone mensen’ hadden nauwelijks leren rekenen en het omrekenen naar nieuwe eenheden kostte gewoon heel veel moeite en ze waren natuurlijk wel heel erg gewend aan hun eigen maten en gewichten.
Ook het feit dat de Franse overheerser met deze maatregelen kwam werkte niet mee bij de acceptatie daarvan.
Toen Napoleon in 1815 in de Slag bij Waterloo zijn nederlaag leed, vonden zijn tegenstanders dat dat rare, nieuwe stelsel wel weer afgeschaft kon worden en kwamen de oude maten die men nog maar al te goed kende weer terug.
Na Napoleon kwam koning Willem I aan de macht in Nederland.
Die was er van overtuigd dat een uniform stelsel veel meer voordelen dan nadelen had en hij bedacht iets slims: hij gaf de nieuwe eenheden oud-Hollandse namen: de meter heette voortaan de ‘Nederlandse el’, de decimeter ‘Nederlandse palm’, de centimeter ‘Nederlandse duim’ en de millimeter ‘Nederlandse streep’. Zo kwam hij van de nare, Franse bijsmaak af en kon hij het ‘Nederlandse metriek stelsel’ – dat eigenlijk alleen qua naam verschilde van dat van Napoleon – in 1820 officieel invoeren.
We zijn nu 200 jaar verder.
Vanaf 1820 mochten de oude maateenheden niet meer gebruikt worden in Nederland.
Maar hoe komt het dan dat ik, geboren in 1960, in mijn hoofd nog steeds een ons vleeswaren koop?
En dat ik een pond half-om-half gehakt meeneem?
Dat mijn zwager een paar bunder land koopt?
Dat Gerard een mud aardappels haalt?
Meer lezen over deze dag? Hierbij twee links:
15 juni: Wat deden we allemaal op onze jaarlijkse ‘Royalty-gezusters-dag’?
17 juni: Ons bezoek aan de tentoonstelling Een koninklijk leven in het Museum Collectie Brands.
Willem
maten en gewichten; hun namen hebben veel vernieuwingen overleefd, want ook in mijn kindertijd was het de gewoonste zaak van de wereld dat je een ons van dit kocht, of een half pond van dat. En ik hoorde de boeren ook praten over zoveel mud kunstmest op een bunder ‘laand’. En een are werd een roe genoemd en in een ‘mudde laand’ gingen 25 roe.
Maar niet alleen de boeren waren behoudend in hun benamingen, Timmerlieden hadden en hebben nog steeds een duimstok, wel verdeeld in 100 centimeters, maar elke centimeter is weer tien streep. Begrijp ik wel, want je zegt gemakkelijker streep dan millimeter. In de jaren ’80 werkte ik met een opzichter die consequent de centimeter een duim noemde. Als hij vroeg om een stukje hout van 45 duim, dan wilde hij echt een houtje van 45 cm en niet iets van omtrent 1,13 m.
Door de graanbeurs in Groningen, was het Groninger stelsel van inhoudsmaten en gewichten wel vergaand gestandaardiseerd. Op oude vrachtbrieven kun je bij inhoud of gewichten vaak de toevoeging vinden “Groninger Maat”. Dat duidt op de wirwar van maten en gewichten die elke streek kende.
Ik vraag m wel af of het Hanzeverbond ook een eenheid had in hun maatvoering en gewichten. Lijkt me wel handig bij zo’n internationaal opererend handelsverbond.
Henk Kouwenberg
Weer een mooi verhaal. Eén ding echter. In 1789 brak de Franse revolutie uit. In 1795 werd stadhouder Willem V uit NL verjaagd door de patriotten o.l,v. een zekere Daendels m.b.v. Franse troepen o.l.v. generaal Pichegru . Stadhouder Willem V ontsnapte naar Engeland. De Bataafse republiek werd uitgeroepen. Pas in 1806 werd Nederland ingelijfd bij Frankrijk door Napoleon. In 1815 werd Napoleon verslagen bij Waterloo. Koning Willem I heeft echter de invoering van de nieuwe maten gehandhaafd. Want dat gaf veel voordelen.
Voor de gewichten, zie oudegewichten.nl